Samenvatting
Het college van Burgemeester & Wethouders heeft het Haags Klimaatberaad advies gevraagd:
Hoe kunnen we, als gemeente, inwoners effectiever stimuleren om meer groene daken aan te leggen en/of klimaatadaptatie maatregelen te nemen op eigen grond?
- Wat zijn de randvoorwaarden;
- en welke instrumenten en regelingen zijn daarvoor nodig?
Het Haags klimaatberaad adviseert als volgt:
Inwoners effectiever te stimuleren met subsidies, wijkacties en communicatie:
- Behoud de subsidie, maar versimpel de regeling en de aanvraag voor inwoners
- Blijf investeren in wijkacties en help inwoners zich te organiseren
- Start een communicatiecampagne op basis van bestaand gedragsonderzoek
De benodigde randvoorwaarden zijn heldere doelen, geld en politieke commitment:
- Doel: Een visie, tussentijdse doelen en communicatie over de voortgang
- Geld: Financier klimaatadaptatie vanuit reguliere middelen zoals bijv. de rioolheffing
- Urgentieverklaring: Veiligheid en gezondheid van inwoners op de eerste plaats
Instrumenten zijn afhankelijk van gedragsonderzoek en eigen aanpak voor zand en veen:
- In veenwijken: Vergroot vooral de gelegenheid en capaciteit van inwoners.
- In zandwijken: Vergroot vooral de motivatie van inwoners.
Overweeg op langere termijn de verplichting van maatregelen
Aanleiding en adviesvraag
Op 8 april jl. heeft het college van Burgemeester & Wethouders (B&W) besloten om aan het Haags Klimaatberaad de volgende adviesvraag te stellen: “Hoe kunnen we, als gemeente, inwoners effectiever stimuleren om meer groene daken aan te leggen en/of klimaatadaptatie maatregelen te nemen op eigen grond? Wat zijn de randvoorwaarden? En welke instrumenten en regelingen zijn daarvoor nodig?”[1]
De aanleiding voor deze vraag is dat Haagse inwoners nog te weinig gebruik maken van de huidige subsidie klimaatadaptatie. De gemeente Den Haag wil haar tijd en geld effectief inzetten, dus daar waar het verschil maakt voor bewoners [2]. Uit een recente evaluatie blijkt dat het subsidiegeld nu niet opkomt.[3]
Maar, de adviesvraag gaat niet alleen over de subsidieregeling. Er is bij de gemeente interesse naar andere instrumenten die inwoners zouden kunnen aanmoedigen om met hun dak, huis, balkon of tuin aan de slag te gaan. De doelgroep van de subsidieregeling is ingedeeld in een aantal subgroepen: (een groep) eigenaren of huurders van woningen, ondernemers, VVE’s, woningbouwcorporaties en inwoners met een Ooievaarspas[4]. In het advies zullen we ons specifiek richten op ‘inwoners’ waarmee we bedoelen: (een groep) eigenaren of huurders van woningen en inwoners met een ooievaarspas. ‘Ondernemers’, ‘VVE’s’ en ‘woningbouwcorporaties’ zijn belangrijke doelgroepen voor de gemeente Den Haag om klimaatadaptieve maatregelen te nemen, maar zij verdienen een eigen aanpak volgens de Klimaatraad en blijven daarom buiten de scope van dit advies.
Aanpak
Het Haags Klimaatberaad[5] vertegenwoordigt de stem van de stad en daarom zijn in dit advies opmerkingen en suggesties verwerkt van Hagenaren en Hagenezen die het Haags Klimaatberaad heeft gesproken. Leden van het Klimaatberaad zijn op pad gestuurd met een aantal vragen over de rol van de gemeente bij ondersteuning voor klimaatadaptieve maatregelen.
- Thema’s die voor inwoners belangrijk zijn.
- Hoe zij de rol van de gemeente zien versus hun eigen rol.
- Wat zij vinden van subsidie als instrument en welke andere instrumenten hen aanspreken.
De reacties en ervaringen uit verschillende wijken komen terug in dit document. Samen vormen zij een divers beeld van Den Haag[6]. Daarnaast heeft het Klimaatberaad gebruik gemaakt van de expertise en ervaring van haar leden en van externe expertise.
Klimaatadaptatie is het aanpassen aan het nieuwe klimaat
Het klimaat verandert
De aarde warmt op en het klimaat[7] verandert. De effecten zijn overstromingen, wateroverlast, droogte en zoetwatertekort, toenemende hitte, slechtere waterkwaliteit, verminderde biodiversiteit en bodemdaling[8]. Nederland moet zich voorbereiden op deze effecten en de leefomgeving daarop aanpassen. Dit heet klimaatadaptatie. Daarnaast moeten we verdere klimaatverandering zoveel mogelijk tegengaan: dat heet klimaatmitigatie[9]. Dit advies gaat over klimaatadaptatie: ons voorbereiden en aanpassen op de effecten van klimaatverandering die er al zijn, zelfs als we vanaf vandaag alles op alles zouden zetten om de CO2 uitstoot te verminderen. Daarbij is het belangrijk om oog te houden voor het verband tussen adaptatie en mitigatie. Het is verstandig om klimaatadaptieve maatregelen in te zetten met een lage CO2-uitstoot, zodat het klimaat niet nog sneller verandert[10]. Bijvoorbeeld geen energie slurpende airco’s neerzetten die het probleem van hitte op korte termijn oplossen, maar op lange termijn verergeren. Een boom planten voor schaduw is een slimmere keuze en draagt bij aan zowel klimaatadaptatie als mitigatie.
Wat inwoners van Den Haag gaan merken van klimaatverandering
Dat het klimaat verandert betekent dat het warmer, natter en tegelijkertijd droger wordt en de zeespiegel stijgt. Wat merk je daar als inwoner van Den Haag van? Er komen bijvoorbeeld meer plaknachten omdat het ’s nachts niet meer afkoelt onder de 20°C waardoor je niet lekker kunt slapen. Maar, de hitte kan zelfs zo erg worden dat mensen doodgaan, waarbij kinderen en ouderen extra kwetsbaar zijn[11]. We kunnen hier in Den Haag ook piekbuien krijgen met een overstroming zoals in Limburg in 2021[12] waardoor wegen onderlopen, je auto’s kunt zien drijven in de tunnel van de Binckhorstlaan[13] of water huizen inloopt zoals in de wijk Pathmos in Enschede[14]. Den Haag is niet zelfvoorzienend voor zoetwater, dus in een droge periode kan het water in meertjes verdampen en wordt de concentratie gifstoffen en algenvorming zo hoog dat je er niet meer veilig kunt zwemmen. Tijdens het droogteseizoen, van april tot oktober, is door de start van het groeiseizoen en de stijgende temperaturen de kans op watertekort aanwezig.[15] Ook verzilting (indringing van zout water) als gevolg van klimaatverandering heeft gevolgen voor de drinkwatervoorziening.[16] In Nederland gaan we nu onverstandig om met drinkwater: we spoelen het toilet ermee door! Als we dit over 10 jaar aan onze (klein)kinderen vertellen, vinden ze dat misschien wel heel raar, maar nu vinden wij het gewoon.
Wat inwoners van Den Haag kunnen doen om prettig te blijven wonen [17]
In de huidige subsidieregeling wordt een aantal klimaatadaptieve maatregelen genoemd: Een groen dak; het opvangen van water in regentonnen of ondergrondse kratten; het verwijderen van verharding en aanleggen van waterberging (grindkoffers, wadi’s, vijvertje, etc.) zodat water kan infiltreren in de bodem en het toevoegen van bomen, planten en struiken wat bijdraagt aan schaduw en verkoeling tijdens hitte. Andere maatregelen waar je aan kunt denken is zonwering en isolatie tegen hitte, maar zoals de subsidieregeling nu is ingestoken gaat die alleen over wateropvang. Gezien de risico’s van hitte zou het logischer zijn om de subsidieregeling te verbreden naar maatregelen tegen hitte daar waar inwoners die maatregelen het hardste nodig hebben en zelf de middelen niet hebben[18]. Zoals ook een van de groenbeheerders van gemeente Den Haag zegt: “We hebben te weinig verteld over sterftecijfers door hitte en de meerwaarde van de bomen en het groen in de stad.”
Wat kan de gemeente en wat doet de gemeente?
Om Den Haag een fijne, veilige plek te houden, moeten we ons dus aanpassen[19]. De gemeente Den Haag heeft daarom als één van de eerste gemeenten in Nederland in 2012 een Uitvoeringsplan Klimaatbestendig gelanceerd[20]. De gemeente wil een klimaatbestendige en waterrobuuste stad zijn in 2050. Sindsdien heeft de gemeente tijd en geld gestoken in grote projecten voor kustveiligheid, grote waterbergingen aan de rand van de stad, voorbeeldprojecten in de stad en kennisontwikkeling[21].
De gemeente is samen met medeoverheden eigenaar van publiek terrein en kan die grond klimaatadaptief inrichten: aanpassen zodat er weinig schade is bij overstroming, droogte of hittegolven. Het publieke terrein beslaat zo’n 40% van gemeente Den Haag. De overige 60% is privaat terrein: ondernemers, inwoners, woningbouwcorporaties en private verhuurders zijn eigenaar van de grond en het vastgoed en mogen daarover beslissen[22]. De gemeente Den Haag kan het dus niet alleen, iedereen kan helpen om zijn huis of tuin aan te passen zodat Den Haag leefbaar blijft, veilig en gezond voor iedereen.
De subsidie klimaatadaptatie
Momenteel probeert de gemeente inwoners en woningbouwcorporaties aan te moedigen om wateropvang te realiseren op eigen grond via de subsidie klimaatadaptatie[23]. Het voornaamste doel van de subsidie klimaatadaptatie is dat deze benut wordt daar waar het risico op wateroverlast groot is en dat de ingezette euro’s zich daadwerkelijk uitbetalen, bijvoorbeeld in m2 groene daken en liters wateropvang[24]. De Haagse subsidie klimaatadaptatie loopt t/m eind 2026 en is onlangs geëvalueerd. Het is duidelijk dat de geldpot op dit moment niet opgaat en dat er minder inwoners gebruikmaken van de subsidie dan de gemeente Den Haag zou willen.
De evaluatie[25] constateert o.a. de volgende zaken:
- de regeling is slecht te begrijpen, o.a. doordat zeer uiteenlopende doelgroepen worden gecombineerd;
- de 1000 liter-eis is niet realistisch voor veel particulieren;
- er is nauwelijks en slecht gecommuniceerd over de regeling;
- Ooievaarspashouders die hun volledige kosten vergoed krijgen worden nauwelijks bereikt.
De gemeente kan inwoners effectiever stimuleren met versimpelde subsidie, wijkacties en communicatie
1. Behoud de subsidie, maar versimpel de regeling en de aanvraag voor inwoners
Uit de evaluatie[26] naar de subsidie bleek al dat de pot niet opgaat en ook niet terecht komt daar waar de gemeente de hoogste nood ziet. Inwoners zijn duidelijk over het nut van een subsidie: “Subsidies stimuleren zeker. Daarmee doorgaan.” (Archipelbuurt). Maar een bewoner uit Duinoord zegt dat een subsidie drempelverlagend kan werken, maar is ook kritisch: “Verdubbelen van de subsidie gaat niks doen. Wat goed werkt is:
- Als een pilot in de wijk laat zien dat het werkt
- Als er betrouwbare aannemers gevonden worden
- Collectieve wijkacties, waarbij mensen ontzorgd worden (ook m.b.t. aanvragen subsidie)
Een bewoonster uit het Regentessenkwartier vult aan: “Zorg dat alle kennis rondom de aanleg beschikbaar is op een toegankelijke manier. Welke daken zijn er, wat kost het, welke subsidies zijn er en waar kan je het aanschaffen?”. “Probeer de bewoners te ontzorgen: help hen met selectie van betrouwbare leveranciers.” Aldus een inwoner van de Archipelbuurt.
Als het de gemeente erom gaat om het geld uit te geven op de plekken waar dat het meest nodig is, is Duurzaam Den Haag helder: “In wijken als Benoordenhout wordt relatief veel gebruik gemaakt van regelingen, subsidies en duurzaamheidsadviezen. Hier is vaak meer eigen initiatief, een hoger opleidingsniveau en meer toegang tot middelen aanwezig. In wijken zoals Moerwijk ligt de situatie anders. Hier zijn bewoners minder snel geneigd om mee te doen aan verduurzamingsinitiatieven, is er meer wantrouwen of simpelweg minder tijd en ruimte om hiermee bezig te zijn.” Daarom kiest Duurzaam Den Haag ervoor om in wijken met minder participatie extra energie te steken in communicatie, persoonlijke gesprekken, fysieke aanwezigheid en het bouwen van vertrouwen. Dit betekent dat Moerwijk en vergelijkbare wijken veel meer aandacht en begeleiding krijgen dan wijken op het zand.
Omdat subsidie niet of nauwelijks terecht komt bij lage inkomensgroepen, adviseert het Haags Klimaatberaad dat minimaal een even groot bedrag als de subsidiepot wordt ingezet via een ander instrument – zoals wijkacties of gratis uitdeel acties – om klimaatadaptatie bij bewoners te stimuleren. De Ooievaarspashouders worden als groep slecht bereikt, ondanks dat zij nu 100% van de maatregelen vergoed krijgen. Subsidie als instrument lijkt niet effectief voor deze doelgroep. Het Haags klimaatberaad adviseert om de Ooiepashouders 100% vergoeding te blijven bieden, maar vooral in te zetten op begeleiding door Duurzaam Den Haag en het volledig ontzorgen van deze groep.
Een laatste advies is om de regeling en het aanvraagproces te versimpelen. Uit het gedragsonderzoek in opdracht van I&W[27] blijkt dat hoe meer stappen het aanvraagproces bevat en hoe meer moeite het kost, hoe groter de kans dat bewoners afhaken. Zorg dus dat de drempel voor het aanvragen van de subsidie zo laag mogelijk is. In het verlengde daarvan betekent dit ook het loslaten van de minimumeis van 1.000L voor particulieren. Dat is de conclusie van de evaluatie en het Haags Klimaatberaad ondersteunt die conclusie. De gedachte achter de 1.000L eis is dat er dan meer water wordt opgevangen en meer groen bijkomt. In de praktijk blijkt het voor inwoners een te grote drempel. De gemeente zal zelf de grote stappen moeten zetten en moet van inwoners kleine, haalbare stappen vragen en die belonen. Een inwoner uit Duinoord zegt tot slot dat Duurzaam Den Haag goed in contact komt met bewoners. “Zij zijn goed in het denken in kleine stappen en kunnen zo opgaves behapbaar maken.”
Tot slot zou het argument voor de subsidie zich niet moeten beperken tot wateroverlast en droogte door regenwateropvang. Vergroening en ontharding draagt ook bij aan hittestress en biodiversiteit. Inwoners zullen veel sneller de gevolgen van hitte gaan merken en de risico’s zullen zich ook eerder voordoen en in veel meer delen van de stad.
2. Blijf investeren in wijkacties en help inwoners zich te organiseren
Stimuleer collectieve wijkinitiatieven van bewoners, want 1 regenton of 1 onttegelde tuin doet niet veel, maar samen hebben tuinbezitters een oppervlakte in Nederland zo groot als de Veluwe[28]. Als zij collectief hun tuin vergroening kunnen zij dus wel degelijk de hittestress in hun wijk tegengaan door het planten van bomen, de biodiversiteit (aantal diersoorten) vergroten en wateroverlast beperken. Daarmee maken zij hun wijk leefbaarder en gezonder. Een inwoner van het Regentessenkwartier zegt hierover: “Het belangrijk is dat je mensen het verschil laat voelen. Bijvoorbeeld wat het in een Schilderswijk betekent als je daar bomen en groen zou aanplanten om zo de hittestress tegen te gaan: Onder een boom is het in de zomer zomaar 8 graden koeler!”
Kleine acties kunnen grote acties worden als zij een voorbeeldfunctie hebben voor de rest van de wijk. Is het merendeel van de voortuinen groen? Dan zullen nieuwe bewoners sneller geneigd zijn hun voortuin te vergroenen of groen te laten dan wanneer het merendeel uit tegels bestaat. Sociale normen spelen een hele belangrijke rol in hoe we ons gedragen. Meer dan door argumentatie of kennis wordt ons gedrag bepaalt door wat anderen in onze directe omgeving doen (vrienden, familie, buren, collega’s). Uit onderzoek blijkt dat mensen onderschatten hoeveel zorgen anderen zich maken over klimaatverandering en ook hun bereidheid tot verandering onderschatten (Steg, 2018). Dit leidt tot gedachten als ‘ik kan wel veranderen, maar als anderen dat niet doen, heeft dat geen zin’. Deze misvatting kan er toe leiden dat mensen minder bereid zijn om te veranderen. Het loont daarom om initiatieven en de nieuwe sociale norm goed zichtbaar te maken. Een inwoner uit Duinoord zegt: “Voor de zandwijken werkt het goed om bewonersinitiatieven in hun kracht te zetten. Hen vragen wat ze aan oplossingen zien. Het werkt heel goed als je met een pilot een proof of principle kunt neerzetten.”
Stimuleer dus kleinschalige acties en help inwoners hun actie te communiceren aan de wijk. “Maak de drempels voor deze initiatiefnemers zo laag mogelijk, om afhaakmomenten te reduceren.” Aldus een ambtenaar duurzaamheid uit de Archipelbuurt. Volgens de gemeente Utrecht heeft het voeren van campagne en het vergemakkelijken van de voorwaarden bijgedragen aan een verbetering van de benutting[29].
3. Start een communicatiecampagne op basis van gedragsonderzoek[30]
Het Haags klimaatberaad adviseert Gemeente Den Haag om te gaan communiceren over klimaatadaptatie door middel van een communicatie campagne die aansluit op de thema’s die voor Haagse inwoners belangrijk zijn en de campagne te onderbouwen met gedragsonderzoek en daaraan gekoppeld een concreet handelingsperspectief. De gemeente kan zelf onderzoek doen, maar er is al ruim kennis voor handen zoals: gedragsonderzoek van BINNL[31], gedragskennis bij VNG[32] en het lectoraat psychologie voor een duurzame stad[33].
Uit de evaluatie[34] naar de subsidieregeling klimaatadaptatie blijkt onder andere dat er te weinig communicatie is geweest over de subsidieregeling. Dat is een mogelijke verklaring dat de regeling te weinig wordt benut. Op dit moment is de insteek van de gemeente eenzijdig en sluit deze niet aan op belangrijke thema’s voor inwoners. Op de website van de subsidieregeling staat “Subsidie klimaatadaptatie (voor opvang regenwater).“ Er staat niet op de site welk probleem dit voor een inwoner oplost en wat het oplevert. Het woord ‘klimaat’ heeft voor een groep mensen een negatieve lading: “Het is tijd voor een groenere tuin”, zoals de campagne van de gemeente Amsterdam, spreekt meer aan.
Uit recent onderzoek[35] van het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (hierna I&W) blijkt ook dat ‘wateroverlast’ als thema niet iedereen aanspreekt. Wateroverlast is in sommige wijken al heel zichtbaar en gaat steeds vaker voor komen, maar het is nu nog geen thema voor elke Hagenaar of Hagenees. Andere thema’s zoals ‘hitte’ zijn vooral een probleem onder 65-plussers in wijken met een hoge bevolkingsdichtheid en weinig groen, zoals Laak, Moerwijk, Schilderbuurt en Transvaal[36]. Andere thema’s om inwoners aan te spreken op hun motivatie zijn: (drink)waterbesparing, groen is mooi en gezellig en groen is goed voor de biodiversiteit (aantal diersoorten)[37]. Een bewoonster van het Regentessenkwartier zegt bijvoorbeeld: “Als ik over mijn dak uitkijk en zie hoeveel bijen en andere insecten boven mijn dak zoemen word ik daar blij van”.
Een andere inwoner van het Regentessekwartier geeft aan dat voorlichting heel belangrijk is. “Bijvoorbeeld het maken van een filmpje over hoe je in tuinen je hek zou kunnen vervangen door een haag. Maar natuurlijk ook info over het vergroenen van je dak.”
De benodigde randvoorwaarden zijn doelen, geld en politieke keuze
4. Doel: Een visie, tussentijdse doelen en communicatie over de voortgang
Het Haags Klimaatberaad adviseert om een aansprekend verhaal te maken met daarin de lange termijnvisie, heldere tussentijdse doelen en communicatie over de voortgang van die doelen richting inwoners. Daarbij is het van belang om ook als gemeente zelf verantwoordelijkheid te nemen. Wat doet de gemeente en wat vraagt de gemeente aan inwoners om te doen? Hoe telt dit op tot de doelen en de visie die de gemeente heeft om de stad prettig leefbaar te maken voor iedereen. Wat vraagt de gemeenten van inwoners en wat levert dat op aan leefbaarheid? Dat verhaal moet consistent zijn en de rol van inwoners duidelijk. Een voorbeeld van een inwoner uit het Haagse Hout wat niet helpt: “Jarenlang was er een kreet: 2030 gaat Mariahoeve van het gas af, nu hoor je dat nergens meer.”
Creëer in de stad een gezamenlijk doel. Laat zien wat je als stad al hebt bereikt: hoeveel m2 onttegeld, m2 groen, aan tal insecten en vogels dat is toegenomen. Laat door de hele stad zien wat je bereikt. Tegenwoordig volgt het gros van de mensen hun nieuws via de social media. Maak daar gebruik van. Vraag een bekende influenceer (of creëer er eentje) die continue filmpje over gezamenlijke successen en belangen maakt. Een inwoonster van het Regentessekwartier doet de volgende suggestie: “Leuke filmpjes van enthousiaste mensen met een groendak, zoemende bijtjes, informatie over hoeveel water er is opgevangen, hoeveel daken er al zijn, hoeveel toename van biodiversiteit, etc.” Een gemeente die dit veel toepast is Alkmaar, in 2024 winnaar van de Green Cities Award Europe[38]. Zij stellen zich als doel om per jaar voor 1 hectare extra openbaar groen te zorgen in totaal 50.000 m2 in 7 jaar tijd. Een deelproject was om 5.000 bomen te planten waarvan de gemeente er 3.000 plant en 2.000 weggeeft aan particulieren, bedrijven en maatschappelijke organisaties. Dat doel is ruimschoots gehaald met bijdrage van de gemeente en inwoners samen. Inwoners dragen graag bij, maar het werkt prettig als het doel en hun bijdrage aan dat doel concreet is en ze dat kunnen delen met hun sociale omgeving.
5. Geld: Financier klimaatadaptatie vanuit reguliere middelen zoals bijv. de rioolheffing
Er is nu een aparte pot voor klimaatadaptatie. Daarmee concurreert klimaatadaptatie met financiering van andere gemeentelijke doelen. Dat is gek want het is een aanpassing aan het nieuwe normaal die moet gebeuren. Uitstellen is alleen maar duurder. Middelen voor klimaatadaptatie moeten onderdeel worden van reguliere middelen. Dat kan bijvoorbeeld door investeringen uit de rioolheffing te betalen zoals dat in Rijswijk gebeurt en door klimaatadaptieve maatregelen standaard onderdeel te maken van rioolvervangingswerkzaamheden. Hiermee kan de subsidiepot voor klimaatadaptatie een structurele uitgave worden en vast onderdeel van de begroting totdat de Gemeente Klimaatadaptief is ingericht in 2050. Er zou ook gekeken kunnen worden naar het stapelen van ‘potjes’ voor andere gerelateerde beleidsdoelen, zoals gezondheid, leefbaarheid en veiligheid. Klimaatadaptatie draagt daar immers aan bij.
6. Urgentieverklaring: Veiligheid en gezondheid van inwoners op de eerste plaats
Het maakt de regen, zon en wind niet uit wie er in maart 2026 de verkiezingen wint, maar voor de Haagse inwoners is het wel belangrijk dat Den Haag een veilige, gezonde en leefbare plek blijft, zowel op de korte als de lange termijn. Dat vraag een duidelijk en consistent lange termijn beleid. Ondanks politieke meningsverschillen is er niemand voor hittestress en overstromingen. Het Haags Klimaatberaad is de stem van de stad en vertegenwoordigt alle Hagenaren en Hagenezen. Het Klimaatberaad adviseert om tot een urgentieverklaring te komen met alle deelnemende verkiezingspartijen in 2026 over veiligheid en gezondheid in relatie tot klimaatverandering. Daarin kan komen te staan wat Haagse inwoners in de toekomst kunnen verwachten aan wateroverlast, overstroming, hitte, droogte en verlies van biodiversiteit en wat de gemeente zal doen om de stad hier op aan te passen.
Instrumenten baseren op gedragsonderzoek en eigen aanpak voor zand en veen
Overheidsbeleid is het meest effectief wanneer het aansluit bij de leefwereld van de mensen om wie het gaat. Uit de gesprekken met inwoners blijkt er groot verschil tussen inwoners op het zand en in het veen[39]. Zij vragen elk om een eigen aanpak om hen gelijkwaardig te kunnen bedienen, zij hebben immers andere behoeften en mogelijkheden. Het Haags Klimaatberaad adviseert de gemeente om gebruik te maken van beschikbare gedragskennis[40] en interventies richting inwoners, zoals een subsidie, te toetsen voor hun nut in wijken die van elkaar verschillen.
De voorbeelden hieronder komen voort uit de gesprekken met Duurzaam Den Haag, inwoners en de kennis van de leden van het Haags Klimaatberaad met gedragsverandering en handelingsperspectieven. Gemeente Den Haag zou eigen onderzoek moeten doen voor een aanpak voor zand en veen of gebruik kunnen maken van gedragsonderzoek van BINNL[41], gedragskennis bij VNG[42] en het lectoraat psychologie voor een duurzame stad[43]. Allemaal werken zij met het ‘COM-B model. Voor de effectieve besteding van middelen is het nuttig een Rasch analyse te (laten) maken, die aangeeft welke van gedragingen het meest kansrijk zijn[44].
7. In veenwijken: Help inwoners door training te geven, voorbeeldprojecten, als gemeente het voortouw te nemen in de publieke ruimte en te ontzorgen.
Stichting Duurzaam Den Haag ziet deze verschillen en past hierop de aanpak aan: “In wijken zoals Moerwijk ligt de situatie anders. Hier zijn bewoners minder snel geneigd om mee te doen aan verduurzamingsinitiatieven, is er meer wantrouwen of simpelweg minder tijd en ruimte om hiermee bezig te zijn.” Daarom kiest Duurzaam Den Haag ervoor om in wijken met minder participatie extra energie te steken in communicatie, persoonlijke gesprekken, fysieke aanwezigheid en het bouwen van vertrouwen. Dit betekent dat Moerwijk en vergelijkbare wijken veel meer aandacht en begeleiding krijgen dan wijken op het zand. Uit de klimaateffectatlas van Den Haag[45] blijkt dat onder andere Moerwijk, Schildersbuurt, Laak en Transvaal een hoger percentage ernstig eenzame mensen kent. Het is voor hen waarschijnlijk lastig zich te organiseren omdat hun netwerk niet zo groot is. In diezelfde wijken hebben veel mensen ook moeite om rond te komen. Van hen kan niet verwacht worden dat ze zich bezig houden met een lange termijn vraagstuk, zoals klimaatadaptatie.
Voor gemeente Den Haag betekent dit dat de aanpak in veenwijken veel meer moet bestaan uit ontzorgen en zelf het goede voorbeeld laten zien in de publieke ruimte. De lat voor inwoners kan hier niet hoog liggen. Concreet is voor hen wellicht haalbaar: tegel eruit en plant erin, regenton plaatsen, bomen planten en zonwering tegen hittestress. Een mooie combinatie van beleidsdoelen kan zijn het versterken van sociale cohesie door gezamenlijke tuinacties.
Omdat subsidie niet of nauwelijks terecht komt bij lage inkomensgroepen, moet minimaal een evenredig deel van de financiële middelen om klimaatadaptatie bij bewoners te stimuleren uit andere (niet subsidie) instrumenten bestaan.
8. In zandwijken: Vergroot de motivatie van mensen door voorlichting, overtuiging, beloning, confronteren met verlies, training, aanpassing van omgeving, voorbeelden en begeleiding.
Over het zand zegt Duurzaam Den Haag: “In wijken als Benoordenhout wordt relatief veel gebruik gemaakt van regelingen, subsidies en duurzaamheidsadviezen. Hier is vaak meer eigen initiatief, een hoger opleidingsniveau en meer toegang tot middelen aanwezig.”
Voor de gemeente Den Haag betekent dit dat inwoners vaak wel de gelegenheid hebben en de capaciteiten, maar niet voldoende gemotiveerd zijn om klimaatadaptatie prioriteit te geven. Gedragsverandering is lastig, dus als jij gewend bent om de tuin te sproeien met drinkwater en gemakkelijk de tuinslang pakt, dan is het lastig om na te denken over de tuin sproeien met opgevangen regenwater. Op het moment dat door voorlichting duidelijk wordt dat drinkwater schaars wordt en duur, ontstaat misschien de motivatie om water op te vangen in de tuin. Voor inwoners van het zand ligt de lat wellicht hoger en kunnen zij bijvoorbeeld een wadi aan laten leggen, de regenpijp afkoppelen, een watertank laten ingraven onder het terras.
Maak het inwoners makkelijk. Tuinonderhoud is voor veel inwoners een drempel en een reden om hun tuin te betegelen. Een groenbeheerder van gemeente Den Haag adviseert: “Help de bewoners met het maken van onderhoudsarme tuinen, met de juiste beplantingskeuze kan dit. Bied beplantingsconcepten aan en geef uitleg voor het onderhoud, dit als alternatief voor minder tegels en kunstgras.” Klimaatadaptieve maatregelen moeten gewoon te koop zijn in een tuincentrum of bouwmarkt.
9. Overweeg op langere termijn de verplichting van maatregelen
De adoptie van nieuw gedrag en innovatie verloopt in fases (innovators, pioniers, voorlopers, achterlopers, achterblijvers). Het begint met innovators en pioniers die sterk gemotiveerd zijn en de capaciteiten hebben om te veranderen tegen de norm. Wanneer de eerste grote groep van de voorlopers zich aansluit bereikt een innovatie volwassenheid en wordt een sociaal kantelpunt bereikt, de sociale norm verandert. Het is belangrijk om in beleid onderscheid te maken tussen deze verschillende groepen. Voor de achterlopers en achterblijvers geldt dat zij zich niet gemakkelijk laten motiveren. Het heeft niet veel zin om stimuleringsbeleid daar op te richten, zij gaan pas bewegen als de sociale norm is veranderd of wanneer het beleid zodanig wordt in gericht (bijvoorbeeld door normering en verplichting) dat ze niet anders meer kunnen. Op langere termijn kan het nodig zijn een verhardingsverbod of wateropvang verplichting te overwegen.
[1] RIS321927 Adviesaanvraag Haags Klimaatberaad inzake Stimuleringsregeling groene daken
[2] RIS321927 Bijlage Gevraagd advies – Stimuleringsregeling aanleg groene daken.
[3] Concept Tussentijds evaluatie Subsidieregeling Klimaatadaptatie Den Haag Hoe we voor de komende 1.5 jaar de
doeltreffendheid van de huidige regeling kunnen vergroten? (2023).
[4] Dit zijn de doelgroepen van de huidige subsidie klimaatadaptatie. https://www.denhaag.nl/nl/subsidies/subsidie-klimaatadaptatie-aanvragen-voor-opvang-regenwater/#nodig-bij-uw-aanvraag.
[5] Het Klimaatberaad, een onafhankelijke adviescommissie, voorziet de gemeente gevraagd en ongevraagd van advies over haar klimaatbeleid en monitort de voortgang van het Haags Klimaatakkoord. https://www.denhaag.nl/nl/natuur-en-milieu/duurzaamheid/haags-klimaatakkoord/
[6] Noot: In Leidscheveen-Ypenburg bleken geen wijkinitiatieven of inwonersvereniging rondom klimaatadaptatie en/of vergroening. Daarom is gesproken met een van de groenbeheerders op suggestie van het stadsdeel.
[7] Een eenvoudige definitie voor het ‘klimaat’ is het gemiddelde weer over een periode van 30 jaar.
[8] Bron: https://www.klimaateffectatlas.nl/nl/kaartverhalen..
[9] https://klimaatadaptatienederland.nl/actueel/actueel/nieuws/2023/aanbevelingen-samenhang-adaptatie-mitigatie/
[10] Een voorbeeld is het plaatsen van infiltratiekratten (plastic) terwijl een wadi ook zou kunnen of een boom kappen om vervolgens een energie slurpende airco neer te zetten.
[11] WEGWIJZER | Den Haag Klimaatbestendig
[12] https://www.limburg.nl/onderwerpen/water/wateroverlast/#:~:text=In%20juli%202021%20had%20de, werden%20ge%C3%ABvacueerd%20en%20bezittingen%20vernield.
[13] https://www.ad.nl/den-haag/auto-s-varen-door-tunnel-binckhorstlaan~a8468f09/
[14] https://www.woonbond.nl/nieuws/huurders-huis-kwijt-door-wateroverlast/
[15] https://www.onswater.nl/droogte-en-wateroverlast/wie-beheert-ons-water-in-de-provincie/zuid-holland
[16] “Verzilting is het geleidelijk toenemen van het zoutgehalte in bodem of water. Zuid-Holland is hiervoor kwetsbaar door de open verbinding met zee. Vooral bij een combinatie van hoge waterstanden op zee en lage rivierafvoeren kan zeewater landinwaarts de rivieren optrekken, tot bij de inlaatpunten voor drinkwaterproductie en de regionale watervoorziening” bron: https://www.zuid-holland.nl/onderwerpen/klimaatadaptatie/klimaatopgaven/#h2d2a77da-3ff8-4fb9-947e-6d2183e0e4de
[17] https://www.onswater.nl/droogte-en-wateroverlast/wie-beheert-ons-water-in-de-provincie/zuid-holland
[18] De gemeente Den Haag beschikt over kaarten met de top-10 hittestress wijken en wateroverlast wijken. Gecombineerd met de sociaal economische status kan de gemeente de wijken bepalen waar maatregelen tegen hitte in aanmerking komen voor subsidie.
[19] https://klimaatadaptatienederland.nl/
[20] RIS252427
[21] https://denhaag.raadsinformatie.nl/document/10195516/1?connection_type=16&connection_id=670166
[22]BRON: CBS data –Den Haag. Cijfers bij benadering
[23] https://www.denhaag.nl/nl/subsidies/subsidie-klimaatadaptatie-aanvragen-voor-opvang-regenwater/
[24] RIS321927 Bijlage Gevraagd advies – Stimuleringsregeling aanleg groene daken.
[25] Concept Tussentijds evaluatie Subsidieregeling Klimaatadaptatie Den Haag Hoe we voor de komende 1.5 jaar de doeltreffendheid van de huidige regeling kunnen vergroten? (2023).
[26] Concept Tussentijds evaluatie Subsidieregeling Klimaatadaptatie Den Haag Hoe we voor de komende 1.5 jaar de doeltreffendheid van de huidige regeling kunnen vergroten? (2023).
[27] Eindrapport waterbergend gedrag. December 2024. Behavior Change Group D&B.
[28] Nationaal Park de Hoge Veluwe heeft een oppervlakte van 5500 hectare (55 km²). Nederlandse tuinen beslaan nu een oppervlakte van 10 x Park de Hoge Veluwe (550 km²). Er zijn 5,5 miljoen tuinen in Nederland. Als iedere tuin 10 m² extra vergroent, betekent dit: 5,5 miljoen x 10 m² = 55 km² dus: Een Veluwe erbij! Tuinbranche Nederland
[29] Concept Tussentijds evaluatie Subsidieregeling Klimaatadaptatie Den Haag Hoe we voor de komende 1.5 jaar de doeltreffendheid van de huidige regeling kunnen vergroten? (2023).
[30] https://vng.nl/sites/default/files/2022-09/Gedragsdoeboek-aan-de-slag-met-gedrag-in-9-stappen.pdf
[31] https://binnl.nl/kennisbank/tools/behaviour+change+wheel/default.aspx
[32] https://vng.nl/sites/default/files/2022-09/Gedragsdoeboek-aan-de-slag-met-gedrag-in-9-stappen.pdf
[33] https://www.hva.nl/onderzoek/lectoraten/psychologie-voor-een-duurzame-stad
[34] Concept Tussentijds evaluatie Subsidieregeling Klimaatadaptatie Den Haag Hoe we voor de komende 1.5 jaar de doeltreffendheid van de huidige regeling kunnen vergroten? (2023).
[35] Eindrapport waterbergend gedrag. December 2024. Behavior Change Group D&B.
[36] Zie klimaateffectatlas: https://www.klimaateffectatlas.nl/nl/buurtdashboard?undefined=&gemeente=GM0518
[37] Eindrapport waterbergend gedrag. December 2024. Behavior Change Group D&B.
[38] https://alkmaar.nieuws.nl/gemeente/alkmaar-wint-green-cities-europe-award-nederland-2024
[39] De eerste bewoners van Den Haag kozen een strandwal als woonplaats. Pas veel later bouwde men op het veen. Het onderscheid tussen deze twee grondsoorten markeerde de scheidslijn tussen rijk en arm en bepaalde de bebouwingsstructuur. https://levenmagazine.nl/zand-veen-haagse-bodem-als-sturende-factor/
[41] https://binnl.nl/kennisbank/tools/behaviour+change+wheel/default.aspx
[42] https://vng.nl/sites/default/files/2022-09/Gedragsdoeboek-aan-de-slag-met-gedrag-in-9-stappen.pdf
[43] https://www.hva.nl/onderzoek/lectoraten/psychologie-voor-een-duurzame-stad
[44] https://dbgedrag.nl/rasch-analyse-voor-gedragsverandering/
[45] https://www.klimaateffectatlas.nl/nl/buurtdashboard?undefined=&gemeente=GM0518